Boekenprogramma en Koos Vorrinklezing
Op 31 mei ben ik te gast in boekhandel De Pletterij in Haarlem. De grote vraag die dan ongetwijfeld gesteld zal worden is: hoe nu verder? Dat was -helemaal niet toevallig- de centrale vraag bij de Koos Vorrinklezing die ik op 1 mei op uitnodiging van het Nivon gaf. Op dit moment bewerk ik de tekst die door het Nivon zal worden uitgeven. Je kunt de lezing en de discussie nu al bekijken (begint na 1.20 uur)
https://www.youtube.com/watch?v=iTE34igSXwk
Maar je kan ook vast mijn aantekeningen voor die lezing bekijken...
Aantekeningen Koos Vorrink-lezing 2024
....Ik begin met waar ik vorig jaar gebleven ben. Op die eerste mei presenteerde ik het boek Plan van de Arbeid. En eigenlijk gooide ik mijn kaarten toen al op tafel. Het wordt tijd voor een veelomvattend plan dat de toekomst verbeeld en de weg ernaar uitzet. Het moet een remake worden van het oude Plan van de Arbeid. Gepresenteerd in 1935. Een tijd waarin we een diepe economische crisis beleefde. Een periode waarin de vrijheid en de democratie op het spel stonden.
Ik kan me nog goed herinneren dat ik dat oude rapport het voor het eerst onder ogen kreeg: in 2017. Een vriend had me gevraagd om te helpen de bibliotheek van zijn vader leeg te ruimen die naar een seniorenflat was verhuisd. Het bleek een schatkamer vol historische werken uit de Arbeidersbeweging. Mijn oog viel al snel op het rapport en kon ik het niet laten er meteen in te lezen.
Ik werd meteen meegenomen in een tijd dat Colijn nog regeerde, een kwart van de beroepsbevolking werkloos was, Japan opkwam als concurrent op de wereldmarkt, delen van het land nog geen elektriciteit hadden…
Maar wat toch het meest aansprak was de bravoure waarmee de toekomst van Nederland werd geschetst. De daadkracht van alleen al die titel. Het Plan. Van de Arbeid. De strakke, zakelijke vormgeving zetten dit beeld kracht bij.
Maar er waren nog een paar dingen die me aanspraken:
1 Algemeen belang
De eerste is dat het – in een tijd van polarisatie - oude tegenstellingen probeerde te overstijgen. Het rapport beriep zich op een belang dat door brede delen van de samenleving werd gedeeld: bestaanszekerheid bij een behoorlijk levenspeil. De kopstukken uit de zuilen waren daarom bij de presentatie in Tivoli uitgenodigd. SDAP-voorzitter Koos Vorrink bood het rapport aan het hele volk aan. “Hier is mijn hand,” sprak hij. “Pak het aan.”
Daarbij hoorde dat het zich richtte op alle werkenden, in plaats van het proletariers. En daar hoorde dus ook ‘den boer en den tuinder’ bij, ‘den intellectueel en ‘den middenstander.
2 Samenhang
Het tweede is de nadruk op de noodzaak van samenhang. Dat is wat een echt plan onderscheid van een programma dat, zo stond in dat oude rapport, meestal een lijst is van min of meer op zichzelf staande eisen is. Het verbond de strijd tegen de werkloosheid en de armoede met de noodzaak om de economie te moderniseren, de financiële sector te hervormen en de overheid een actieve rol te geven. In het plan werd bovendien een aantal grote werken voorgesteld: de spades zouden letterlijk de grond in gaan.
Het leende overigens ideeën uit de New Deal in de VS. Het beleid in Zweden. En natuurlijk de ideeën van Keynes waarvan de opstellers goed op de hoogte waren.
3 Succes ervan op lange en op korte termijn
Er is soms gezegd dat het oude Plan geen succes had. Inderdaad werd het toen door de andere partijen afgewezen. Het leidde niet tot een verkiezingsoverwinning. Maar de geschiedenis van het Plan bewijst dat je met nieuwe ideeën op de lange termijn de wereld toch kan veranderen. Wat mij meteen opviel was dat zo veel van wat voorgesteld in dat oude plan ook daadwerkelijk is gerealiseerd. De zeventien grote werken zijn tot stand gebracht.
Daarnaast werd de 40-urige werkweek ingevoerd, de leerplicht verlengd, het toezicht op het kredietwezen ingevoerd. Pacht en huurweten stelden grenzen aan prijsopdrijving. De SER en het Centraal Planbureau werd opgericht. Zelfs het idee om bij grote opdrachten 2 procent voor beeldende kunst te reserveren werd na de oorlog gerealiseerd.
Maar vooral zorgde het voor een omslag in het denken over de economie. Met een overheid die haar verantwoordelijkheid nam. Een actieve overheid jaagde en coördineerde de wederopbouw. Het was een periode waarin het in 1935 ondenkbare gebeurde: volledige werkgelegenheid. De opvattingen van Keynes werden omarmd.
De belangrijkste opsteller van het Plan van de Arbeid, Jan Tinbergen werd onze belangrijkste econoom. De eerste directeur van het CPB.
Maar ook op korte termijn had het wel degelijk succes. Het maakte een einde aan een gevoel van machteloosheid en inertie. De kern van het beleid was aanpassing. Het waren de jaren van de regeringen onder Colijn die vasthielden aan de wijsheid dat de crisis zichzelf moest uitzieken. Nederland zou door loonverlagingen en bezuinigen weer concurrerend worden. Aan de andere kant waren er nog veel socialisten die vonden dat er aan het kapitalisme niets te repareren. Liever wachtten ze tot het proletariaat de meerderheid had en het socialisme als vanzelf dichterbij kwam. Maar bij de laatste verkiezingen verloor de SDAP. Ze had bovendien te maken met Communisten en fascisten beweerden bovendien dat Rusland en Duitsland wel in staat waren de crisis te bestrijden. De misère werd nog vergroot doordat de christelijke partijen weigerden met de SDAP samen te werken.
Het grootste succes, zo zei Tinbergen dat het Plan weer moed gaf. Van der Goes van Naters drukte het plechtiger uit: Het was een breuk met een paralyserende stemming en een fataal immobilisme. Het Plan bevatte voorstellen waarmee je meteen aan de slag kon. Waarvoor je campagne voerde. Het had een mobiliserend effect. Het gaf zelfvertrouwen.
Er is alle reden om opnieuw een Plan van de Arbeid aan de slag te gaan.
Dat was de oproep die ik in mijn boek en in artikelen voor de Groene Amsterdammer deed. Ik denk dat u dat verlangen naar een Plan wel zal herkennen. Net als in 1935 moeten we een dynamiek die tot ontwrichting leidt zien om te vormen.
Het probleem waar we nu mee te maken hebben met een economisch systeem dat te veel dat van waarde is heeft uitgehold. De laatste jaren zagen we dat overal in de wereld de macht is verschoven naar aandeelhouders en een sterk groeiende financiële sector. Daardoor wordt de belofte dat we allemaal meeprofiteren van een sterke economie niet waargemaakt.
Het is een systeem dat leidt tot uitholling van de natuur.
Uitholling van arbeidsverhoudingen. En almaar kleiner deel van het bedrijfsresultaat gaat naar de inkomens van de werknemers en hun onzekerheid is vergroot.
Uitholling sociale verhoudingen
Uitholling publieke voorzieningen
Zelfs tot uitholling bedrijven zelf. De missie raakt uit zicht. Winstuitkeringen aan aandeelhouders gaan ten koste van lange termijninnovatie en het aanhouden van buffers voor slechte tijden.
De afgelopen jaar heb ik gemerkt dat er veel mensen zijn die naar zo’n nieuw Plan verlangen. Een Plan dat dus weer met bravoure en op een samenhangende manier de toekomst verbeeldt. In een tijd van korte termijnpolitiek zouden we weer het lef moeten hebben dertig of veertig vooruit te kijken.
Een land met een groene industrie.
Dat is opgewassen tegen de gevolgen van klimaatverwarming
Ik hoorde over het verlangen dat uitging van een ander mensbeeld. Waarin de mens meer is dan een homo economicus. Een individu waarvoor het persoonlijk nut het hoogste nut is. Maar in de kern een sociaal wezen dat er graag voor de ander toe wil doen.
Een plan waarin de waarde van arbeid centraal staat. Als manier om betaald en onbetaald echte waarde voor elkaar te creëren. Waarin arbeid iets is waarin we dagelijks voor elkaar van betekenis zijn. Waarin iedereen een eerlijke beloning krijgt.
Een Plan dat met voorstellen komt om ook de economische machtsverhoudingen te doorbreken. Dat een lans breekt voor bedrijven die niet ondergeschikt zijn aan belangen aandeelhouders. Zoals coöperaties of Steward Owned bedrijven. Dat verder regels stelt zodat werknemers die verantwoord ondernemen het niet verliezen van bedrijven die zich nauwelijks iets van mens en planeet aantrekken.
Een Plan waarin het financieel stelsel dienstbaar is aan de samenleving. Met een fiscaal stelsel dat arbeid veel minder belast dat winst uit kapitaal.
Een plan met voorstellen om de overheid te verbeteren. Zodat het in staat is de uitvoering aan te jagen, publieke taken uit te voeren, en bijvoorbeeld controle op arbeidsomstandigheden, sociale normen en ecologische normen.
Een plan dat voorstellen doet om burgerinitiatieven de ruimte te geven. Door bestaande macht en bezitsverhoudingen te veranderen. Hoe geven we meer ruimte aan energie-coöperaties, wooncoöperaties, enzovoort.
Een plan dat bovendien moed geeft in een politiek barre tijd.
Vorig jaar zei ik dat de vakbeweging en de milieubeweging dat initiatief moeten nemen voor het opstellen van zo’n plaats. Beide zijn het bewegingen met een miljoenen-aanhang. Het kon gaan schuren. Denk alleen maar aan de discussies over Tata Steel Tegelijkertijd voeren ze voor een groot deel dezelfde strijd. Beide hebben te maken met een economisch systeem dat te veel van waarde onttrekt. Voor de milieubeweging gaat het met name om de aantasting van de natuur. Voor de vakbeweging om de aantasting van inkomens, werkzekerheid en zeggenschap.
Bovendien hebben ze elkaar als bondgenoten nodig. Want de bedrijven die belang hebben bij het huidige uithollingsmodel laten hun verdienmodellen niet zomaar ondermijnen.
Maar ik ben er steeds meer van overtuigd dat ook anderen staan te trappelen om mee te doen.
Ondernemers die sociaal en duurzaam willen opereren
De vertegenwoordigers van burgerinitiatieven.
Kritische wetenschappers.
Studenten en jongeren.
Architecten, andere ontwerpers, mensen uit de kunstwereld.
De komende jaren hoeven dus geen verloren jaren te zijn.
Terwijl politici elkaar in de tang houden
Elkaar luidkeels bestrijden
Kan in stilte het ontwerpproces plaatsvinden.
Onverstoorbaar en optimistisch.
Dus hoe gaan we aan de slag?
Zullen we het daar nu eens op deze eerste mei over hebben?
